Mindfulness en non-dualiteit
Douwe Tiemersma
Inleiding bijeenkomst Werkgroep Psychotherapie en non-dualiteit, 2 maart 2007
Het belang van de leraar
We zullen in concreto gaan kijken wat er gedaan wordt in de mindfulness training. Daarbij is het belangrijk om te kijken naar de instructeur, de leraar. De wijze waarop mindfulness getraind wordt, hangt sterk af van de instructeur. Jon Kabat-Zinn heeft veel succes en dat komt voor een belangrijk deel doordat hij mindfulness zelf erg doorleefd heeft. Ik heb niet zo veel gelezen over de nieuwe mindfulness-benadering, maar wel onder andere het boek New Buddhist Psychology en het boek van Jon Kabat-Zinn Handboek meditatieve ontspanning. In het Voorwoord van Joan Borysenko in dit laatste boek staat dat hij een charismatisch figuur is. De kwaliteit van de leraar is van groot belang voor de resultaten bij de deelnemers aan de cursussen. Voor zover de mindfulness-training een mechanische training is, staat ze los van ruimere kaders en is ze alleen een toepassen van de instructies. Maar zo werkt de training echt niet. De resultaten hangen af van de kwaliteit van de leraar, van de context waarin ze een plaats heeft gekregen, van de wijze waarop de oefeningen worden gedaan. In feite geldt dit voor alle therapieën. Dit sluit ook aan bij een grootschalig onderzoek dat jaren geleden gedaan is naar het effect van psychotherapie. De enige duidelijke factor die succes voorspelde was de kwaliteit van de psychotherapeut. Dat geldt hier ook voor mindfulness-training. Je kunt deze training niet uit zijn context lichten en dan zeggen: deze training op deze manier uitgevoerd levert die en die resultaten op. Partijen als de politiek en de verzekeringsmaatschappijen zullen hiertoe wel de neiging hebben.
Opmerking Ton van Berkel
Toen in navolging van Kabat-Zinn enkele psychotherapeuten, waaronder Teasdale, ook deze training wilden toepassen, lukte hen dat niet. Ze overlegden met Kabat-Zinn en kwamen tot de ontdekking dat ze zelf ook moesten mediteren om goede resultaten te behalen.Methoden: de diversiteit van tradities
De mindfulness-beoefening is afkomstig uit de boeddhistische vipassana-traditie. Je gaat met je aandacht naar binnen en je bekijkt van een afstand wat er voor verschijnselen (zintuiglijke indrukken, gevoelens, emoties, beelden, gedachten) zich voordoen. Je slaat ze gade op een afstand en je ziet wat er allemaal verschijnt als op een projectiescherm. De verschijnselen kun je eventueel benoemen. Je valt niet meer samen met de verschijnselen, bijvoorbeeld met een gedachtenwereld waarmee je eindeloos aan de gang gaat. Je ziet steeds duidelijker wat er aan de hand is, de patronen die steeds weer terugkeren, de afwezigheid van een zelf (ego). Maar deze meditatie heeft ook een belangrijke plaats in de advaita-traditie en in de yoga (Patanjali), met het observeren van dat waaraan je vastzat en vastzit.
De bodyscan bij de mindfulness-training is afkomstig uit de hathayoga-traditie. Kabat-Zinn geeft in zijn boek een duidelijke plaats aan yoga met de diverse houdingen (asana’s) en aan het ademen. Ook deze onderdelen komen uit de hathayoga. In een hoofdstuktitel komt de uitdrukking voor ‘yoga is meditatie’. Dat klopt. Als yoga goed wordt gegeven, wordt vanuit mindfulness voortdurend waargenomen wat er lichamelijk gebeurt. Met andere woorden, er is binnen mindfulness een grote variatie van elementen. Er wordt wel expliciet verwezen naar het boeddhisme, maar je ziet al dat dat onvolledig is. De mindfulness vind je in alle meditatie-tradities en er komen allerlei oefeningen in voor uit de hathayoga, die je niet zo vindt in het boeddhisme. Maar er zitten nog meer elementen in mindfulness.
Men wil naar een ‘New Buddhist Psychology’ vanuit de westerse psychologie die een ontwikkeling doormaakt. Vanuit het behaviorisme (eerste wave) en de cognitieve benadering (tweede wave) ontstaat er een derde benadering (third wave) waarin de cognitieve benadering samengaat met meditatie, enzovoort. Er is dus ook de combinatie met de westerse cognitieve psychologie. Dus mindfulness is niet simpel de toepassing van vipassana-meditatie in het Westen.
Van belang is ook om te zien dat er een variatie is binnen de boeddhistische traditie. Vipassana is een vorm van meditatie van het vroege boeddhisme, maar bij mindfulness-training wordt er ook nog de compassie bijgehaald. Dat komt uit het latere mahayana boeddhisme. Het is goed je bewust te zijn van de variëteit aan methoden die onder het hoofdje van mindfulness allemaal zijn opgepakt.Doel en resultaten
Als we gaan kijken naar het doel en de resultaten van mindfulness, zie je bij Jon Kabat-Zinn en anderen dat deze vooral liggen op het terrein van de psychosomatische gezondheid. Het doel is vooral de reductie van stress, pijn en ziekte. Kabat-Zinns cursus ‘Stressreductie- en Ontspanningsprogramma’ “is een nieuw soort cursus in het kader van een nieuwe tak van de geneeskunde: de gedragsgeneeskunde.” (Handboek p. 19) Daarin gaat het om het herwinnen van de greep op je gezondheid, om je meer meester te voelen over je situatie, om het bereiken van hogere niveaus van gezondheid en welbevinden. Daar is niets mis mee, maar opvallend is wel het verschil met de oosterse tradities, ook het boeddhisme, waarin de beoefening in het kader staat van de verlichting die, in welke formulering dan ook, veel verder gaat dan de doelen van ‘mindfulness’.Niet-zelf en zelf-zijn
In de situatie van mindfulness word je je bewust van de verschijnselen waar je eerst middenin zat en mee geïdentificeerd was. De situatie is ‘ik heb aandacht voor de verschijnselen’, ‘ik kijk naar de verschijnselen en ik blijf ze observeren’, ‘ik hoef er niet mee samen te vallen, ze mogen rustig doorgaan, maar ik blijf rustig kijken’. Zelf zit je dan op het niveau van ‘de getuige’. Mindfulness kan zo erg nuttig zijn. Mensen leren hierdoor zichzelf beter kennen en ook zichzelf meer los te laten. Toch blijft hier nog steeds een ik dat kijkt. Dit ik is er als een standpunt van een soort afstandelijk bewustzijn en daarbij is er ook een innerlijke relatie met de verschijnselen. Het is namelijk jouw lichaam, het zijn jouw indrukken. Je kunt ze waarnemen van buitenaf en dan krijg je er een vrije relatie mee. Dat is de bedoeling van mindfulness.
Dat is ook in de advaitabenadering een belangrijke overgang om los te komen van de primaire identificaties met de talloze patronen en vormen die je als jezelf beschouwde. In de advaita gaat het echter nog een stap verder. Als je nog verder teruggaat, komt er nog meer ruimte. Wat voor ruimte is dat dan? Je gaat terug naar jezelf. Het is de zelfruimte waarin alles mag zijn als jezelf, alle verschijnselen. Je bent niet meer specifiek geïdentificeerd met dit of dat, die identificaties zijn losgelaten door terug te keren. Dat betekent dat er meer openheid is gekomen, dat er één grote zelfruimte is. Het zelf-zijn wordt universeel. Die oude dingen van jezelf die dan nog opkomen, zijn ook gevat in dat zelf-zijn. Hoe verder je teruggaat, des te groter de openheid van zelfzijn wordt. Het zelf-zijn van de ander is dan ook je eigen zelf-zijn. Dus dit gaat verder dan compassie als een bovenpersoonlijke kwaliteit van jezelf in relatie met anderen. Maar, in plaats van te spreken over het universele zelf-zijn, zou ook de boeddhanatuur kunnen noemen uit het mahayana-boeddhisme. Gedeeltelijk is het een woordenkwestie, maar het is wel een belangrijk punt.
In de advaita-benadering wordt uiteindelijk de waarnemer ook opgelost in een non-dualiteit. Dan zijn er geen problemen meer. Dus die non-dualiteit ontstaat dan pas, als werkelijk de beweging, ingezet door mindfulness, wordt voortgezet naar het grote zelf-zijn, eerst als getuige, de waarnemer, maar dan verder terug. Dan krijg je een ontgrenzing, de volledige openheid. Als die ontgrenzing plaatsvindt, betekent dit dat het binnenste buiten komt en elk standpunt wegvalt. Zelf-zijn is dan overal aanwezig. Het centrum dat er nog was, wordt opgelost. Dan ontstaat er automatisch non-dualiteit. Dus dat is een heel andere situatie dan die van de getuige, zelfs als daarin nog de compassie bijkomt. De psychotherapie heeft de doelstelling dat mensen weer beter in de wereld kunnen functioneren. De oosterse tradities gaan meer naar de kern toe, omdat het hierin om de radicale bevrijding (moksha) gaat.